Fake News: H δασκάλα που μαθαίνει στους μαθητές της πώς να γίνουν ντετέκτιβ του διαδικτύου

Στην εποχή του διαδικτύου και της επέλασης των "Fake News", η Ροζ-Μαρί Φαρινέλλα, δασκάλα στην Τανένζ (Άνω Σαβοΐα) της Γαλλίας, μαθαίνει εδώ και τρία χρόνια στους μαθητές της, μέσω ενός προγράμματος εκπαίδευσης, πως να ξεχωρίζουν την αληθινή από την ψεύτικη είδηση. Ήδη οι πρώτοι μαθητές της Ε' Δημοτικού έχουν λάβει το δίπλωμά τους ως «hoaxbuster» (κυνηγοί hoax, ψεύτικων ειδήσεων), ενώ η ίδια βραβεύτηκε πρόσφατα για αυτήν την τη μέθοδο. 
Μέσα από τα μαθήματα κριτικής σκέψης, τα παιδιά μαθαίνουν να αποκρυπτογραφούν εικόνες, να εντοπίζουν και να διασταυρώνουν τις πηγές κι έτσι, να ανιχνεύουν τα “hoaxes”. Μια δουλειά μακράς πνοής που πραγματοποιείται σε όλη τη διάρκεια της σχολικής χρονιάς για 45 λεπτά την εβδομάδα. Μέρος της δουλειάς της παρουσιάστηκε στην ημερίδα για τα fake news που οργανώθηκε στο Ευρωκοινοβούλιο, με πρωτοβουλία του ευρωβουλευτή Στέλιου Κούλογλου. 
Όπως εξηγεί η ίδια, «ξεκίνησα να το σκέφτομαι το 2014». «Λάμβανα πολλά "hoaxes" κι ανησυχούσα πολύ.  Πώς καταφέρνουν οι χρήστες του διαδικτύου να τα εντοπίζουν; Πολύ περισσότερο πώς θα το καταφέρουν οι νεότερες γενιές; Σκέφτηκα ότι θα χρειαστεί να δημιουργηθούν εργαλεία. Παράλληλα, στη διάρκεια των σχολικών συνεδριάσεων άκουγα γονείς και δασκάλους να παραπονιούνται πως είναι άοπλοι απέναντι στα κοινωνικά δίκτυα, στα όποια έβλεπαν πως οι μαθητές μπορούν ν’ ανταλλάσσουν μεταξύ τους πολύ επιθετικά μηνύματα», αναφέρει και συνεχίζει: 
«Υπάρχει ένα κοινό θέμα σε αυτές τις δύο διαπιστώσεις: πώς να ενημερώνεται κανείς και πώς να επικοινωνεί μέσω των κοινωνικών δικτύων; Σκέφτηκα ότι έπρεπε να φτιαχτεί ένα πρότζεκτ εκκινώντας από αυτά τα ερωτήματα. Με τον καιρό, αντιλήφθηκα τη σημασία να μπορούν οι μαθητές να συζητήσουν για το διαδίκτυο, καθώς δεν ήταν κάτι που απαραίτητα κάνουν με τους γονείς τους. Είχαν τόσες ερωτήσεις που χρειάστηκε να φτιάξω ένα σύστημα με χαρτάκια στα οποία να μπορούν να τις σημειώνουν. Την τελευταία μέρα της περσινής χρονιάς, όταν και τους απονεμήθηκαν τα διπλώματα τους του "hoaxbuster", πήρα μαζί μου φεύγοντας τέτοια χαρτάκια γιατί είχαν κι άλλες ερωτήσεις που είχαν μείνει αναπάντητες. Όσο για μένα, δεν ξέρω όλες τις απαντήσεις! Τις απαντήσεις εξάλλου, στη διάρκεια της χρονιάς τις ψάχναμε μαζί». 
Τι είδους ερωτήσεις σας έκαναν;
«Τι είναι “creepypasta”;», «Τι πιστεύεις για την “Περιοχή 51”;», «τους Ιλλουμινάτι;». Σε μια τάξη, οκτώ από τους μαθητές είχαν ακούσει για τους Ιλλουμινάτι και εννέα για την Περιοχή 51, που εγώ δε γνώριζα. Τα περισσότερα παιδιά πίστευαν σ’ αυτές τις ιστορίες με πάθος. Κι αυτό βοήθησε γιατί «έπεφτε μέσα» στο θέμα μου: χρησιμοποιήσαμε λοιπόν τη μεθοδολογική μου προσέγγιση για να ανιχνεύσουμε την αλήθεια. “Υπάρχουν πράγματι εξωγήινοι στην Περιοχή 51;” Μπορώ να σας πω ότι στην αρχή οι γνώμες διίσταντο.
Πώς μαθαίνετε στους μαθητές να ξεχωρίζουν τις αληθινές από τις ψευδείς ειδήσεις;
Στη διάρκεια του πρώτου μέρους του μαθήματος δε μιλώ για ψευδείς ειδήσεις. Για να αναγνωρίσουμε την ψευδή είδηση, πρέπει πρώτα, κατά τη γνώμη μου, να κατανοήσουμε πώς είναι μια πραγματική. Πρώτα, τους εξηγώ τη διαφορά ανάμεσα στη διαφημιστική κειμενογραφία και στη σύνταξη. “Είναι σωστό ότι είμαστε πιο νέοι επειδή πίνουμε νερό Εβιάν” ή ότι “η ζωή είναι πιο όμορφη όταν τρώμε ζελεδάκια Haribo”; Κάπως έτσι, ανακαλούμε όλοι μαζί την έννοια της αλήθειας. Έπειτα, αφιερώνω πολύ χρόνο στη γνωριμία με τα ΜΜΕ και το επάγγελμα του δημοσιογράφου, επισημαίνοντας ότι πρόκειται για μια δουλειά, που, πλαισιωμένη από κανόνες δεοντολογίας, απαιτεί τα στοιχεία της συνειδητής έρευνας, της συλλογής, της διασταύρωσης και της ανάλυσης. Ελπίζω πως μ’ αυτόν τον τρόπο οι μαθητές θα δώσουν αξία στο επάγγελμα σε μια εποχή που ο Τύπος αντιμετωπίζεται με δυσπιστία.  Τέλος, μέσα από ασκήσεις αυτοσχεδιασμού και παιχνίδια ρόλων, προσπαθώ να τους δείξω πόσο δύσκολο είναι να αποδώσεις την πραγματικότητα. Πέρυσι, είχαν διαλέξει ως σημείο εκκίνησης της ιστορίας, ένα αυτοκινητικό δυστύχημα στην Τανένζ. 
Πώς δομείτε τα παιχνίδια ρόλων;
Πριν ξεκινήσουμε τον αυτοσχεδιασμό, καθορίζουμε πρώτα την περίσταση (ποιος; πότε; πού; πώς; γιατί;) και τους ζητώ να προσδιορίσουν από ποιους θα πάρει συνέντευξη ο δημοσιογράφος, τον οποιο υποδύεται ένας από τους μαθητές. Μόλις παρθεί η απόφαση ότι θα κάνει ερωτήσεις στην αστυνομία, σε έναν τραυματιοφορέα, στους μάρτυρες και στην οικογένεια του θύματος, περνάμε στον αυτοσχεδιασμό. Ένα από τα παιδιά παίζει τον αστυνομικό που, με μεγάλη ακρίβεια, αφηγείται λεπτομερώς στο δημοσιογράφο τα γεγονότα. Κάποια στιγμή (ο μαθητής ήταν στα σίγουρα αφηρημένος), ο μάρτυρας απαντά ότι οι νεκροί ήταν τρεις, ενώ ο αστυνομικός νωρίτερα είχε μιλήσει για ένα μόνο θάνατο. Οι άλλοι του κάνουν παρατήρηση: «Όχι! Ένας ήταν!». Εκείνος όμως απαντά ότι είχε δει τρεις νεκρούς.

Τους λέω να τον αφήσουν να μιλήσει γιατί στην πραγματικότητα ο δημοσιογράφος μπορεί μια χαρά να πάρει συνέντευξη από ένα μάρτυρα που υποστηρίζει πως οι νεκροί είναι τρεις κι όχι ένας. «Και γιατί είδες τρεις νεκρούς;». (ο μαθητής) Αιτιολογεί. Τι θα γράψει ο δημοσιογράφος; Όλα τα παραπάνω θέτουν διαφορετικά ερωτήματα: έχουν όλες οι μαρτυρίες την ίδια αξία; Ποιες είναι οι περισσότερο και ποιες οι λιγότερο αξιόπιστες πηγές; Τους εξηγώ γιατί είναι ενδιαφέρον να παίρνει κανείς συνέντευξη απ’ όλους: γιατί, πέρα απ’ οτιδήποτε, αυτό δίνει στο δημοσιογράφο μια εικόνα της πραγματικότητας, φωτίζει την ιστορία όσο το δυνατόν πιο ολοκληρωμένα. Επιτρέπει στους μαθητές μου να κατανοήσουν ποια είναι η διαφορά ανάμεσα σε μια γνώμη και σ’ ένα αποδεδειγμένο γεγονός. 
Δεν είναι περίπλοκο να το καταλάβουν αυτό στην ηλικία που βρίσκονται; 
Σίγουρα, αλλά το αισθάνονται – και προφανώς το συζητήσαμε αρκετές φορές. Σε κάποια φάση, ενώ μαθαίναμε για τις συνωμοσιολογικές ιστοσελίδες, το πράγμα πήγε από μόνο του στον αυτοσχεδιασμό. Τους έδειξα ένα άρθρο για τις επιθέσεις στο Charlie hebdo, στο οποίο ο συντάκτης εξηγούσε ότι κάποιος που δεν κατονόμαζε ήταν πράκτορας της Μοσάντ. «Κάποιες γυναίκες μου είπαν ότι...», έγραφε ο συντάκτης. Όταν διαβάσαμε ποια ήταν η πηγή του τσιρίζαμε απ’ τα γέλια. Τα παιδιά άρχισαν να μιμούνται τον τρόπο του, φτιάχνοντας φράσεις όπως «κάποιοι φίλοι μας λένε ότι υπάρχουν έλατα στον Άρη...» κλπ. Κατάλαβαν καλά ότι επρόκειτο για μια γνώμη, όχι για αποδεδειγμένα γεγονότα. Κάναμε επίσης έναν αυτοσχεδιασμό για την έναρξη της κυνηγετικής περιόδου. Σε αυτόν, πήραμε συνεντεύξεις από «οικολόγους» στις οποίες ο «δημοσιογράφος» ήρθε αντιμέτωπος με αντιφάσεις. Και τι έκανε; Χρησιμοποίησε εκφράσεις όπως «σύμφωνα με» ή «κατά τον/την». Έτσι, συζητήσαμε για τη δυσκολία που ενέχει το γεγονός ότι ο δημοσιογράφος έχει κι αυτός τις προτιμήσεις του, τις ιδέες, τα ενδιαφέροντα του...
Μια διαπίστωση που σας επέτρεψε να μιλήσετε για την αντικειμενικότητα και την υποκειμενικότητα, την αμεροληψία…
Ναι. Τους πρότεινα κι ένα άλλο παιχνίδι: ένας δημοσιογράφος πρέπει να παρακολουθήσει ένα ματς ποδοσφαίρου ανάμεσα στην  Τανένζ και το διπλανό χωριό. Πώς μπορεί να είναι αντικειμενικός ενώ καρδιοχτυπά για την ομάδα της Τανένζ; Η αντικειμενικότητα είναι μια έννοια που δυσκολεύονται να χρησιμοποιήσουν. Καταλαβαίνουν καλύτερα το “είμαι ουδέτερος”, την κατάσταση της διαιτησίας. Τους έμαθα τη σημασία να επιβεβαιώνουν τις πηγές και να διασταυρώνουν τις πληροφορίες με εφημερίδας που θεωρούνται αξιόπιστες. Ένας δημοσιογράφος μπορεί να ξεγελαστεί. Τι πρέπει να κάνει σ’ αυτήν την περίπτωση; Φυσικά τα παιδιά απαντούν, “Το παραδέχεται.”. Κι είναι σωστό. Υπάρχουν κανόνες δεοντολογίας.  
Πέρυσι, αρχίσαμε τα μαθήματα αμέσως μετά τις επιθέσεις του Νοεμβρίου στο Παρίσι. Ξεκινήσαμε όμως από ένα διαφορετικό γεγονός που συνέβη τοπικά. Σε ένα χωριό κοντά στην Τανένζ, κάποιος ήταν ύποπτος για τσιχαντιστική δραστηριότητα γιατί είχε σπίτι του σχετικά βίντεο και μια σημαία του ISIS. Συνεληφθη. Μελετήσαμε πολλά άρθρα σε εθνικής και τοπικής κυκλοφορίας εφημερίδες. Διαβάσαμε συμπληρωματικές πληροφορίες αλλά υπήρχε επίσης μια λεπτομέρεια που ποίκιλε. Ορισμένοι έλεγαν ότι ο άντρας ήταν 25 χρόνων κι άλλοι (που έλεγαν ότι) ήταν 28. Δεν είναι κάτι σοβαρό από μόνο του. Αλλά τι κάνει ο αναγνώστης σ΄αυτήν την περίπτωση; Μπορεί να ειπωθεί ότι ο άντρας είναι μεταξύ 25 και 28. Η διασταύρωση των πηγών επιτρέπει στους μαθητές να σχηματίσουν τη δική τους γνώμη. Δεν τους λέω τι πρέπει να σκεφτούν, αλλά τους συμβουλεύω, αν είναι δυνατόν, να διασταυρώνουν τις ειδήσεις από ποικίλες πηγές για να αποκτήσουν τη γνώμη τους. 
Δεν τους έχω μιλήσει για τις «φούσκες-φίλτρα» (αγγ. filter bubble) αλλά καταλαβαίνουν από μόνοι τους. Όταν διασταυρώνουμε τις ειδήσεις σε σοβαρές εφημερίδες, οι ειδήσεις αυτές επαναλαμβάνονται έτσι κι αλλιώς. Αντίστοιχα όταν διασταυρώνουμε ειδήσεις σε αμφιβόλου ποιότητας ιστοσελίδες, συναντάμε πάλι τις ίδιες πληροφορίες. Το κατάλαβαν όταν δουλέψαμε για τις επιθέσεις της 13ης Νοεμβρίου στο Παρίσι. Τους μαθαίνω να αποστασιοποιούνται, να έχουν κριτική σκέψη: είναι ακόμη πιο σημαντική στο διαδίκτυο όπου όποιος να ‘ναι μπορεί να κοινοποιήσει ό,τι να ‘ναι. 

Σχόλια